بررسی اراضی وقفی در دوره صفویه

نهاد وقف در تاریخ ایران از سابقه ای طولانی برخوردار است و قدیمی ترین نوع آن وقف املاک بر اماکن مذهبی و اعتقادی و امور عام المنفعه می باشدکه ریشه در تاریخ ایران باستان دارد. پس از ورود اسلام به ایران تا آغاز قرن دهم نیز سنت وقف املاک با دوره هایی از رشد و رکود تداوم یافت تا اینکه همزمان با تاسیس سلسله صفویه توسعه خود را آغاز نمود. با توجه به سیاست مذهبی صفویان و تلاش برای گسترش آیین تشیع در داخل و خارج از ایران، نهاد وقف بعنوان تامین کننده نیازهای مالی دستگاه مذهبی از جایگاه خاصی برخوردار گردید. پادشاهان صفویه به وقف املاک خود بر اماکن مذهبی داخل وخارج از قلمرو خویش پرداختند و برای اداره آن به تشکیلات اداری موجود که در راس آن صدر قرار داشت وسعت بخشیدند. به تبعیت از سلاطین صفوی خصوصا از عصر شاه عباس اول که اراضی وقفی با ایجاد موقوفات چهارده معصوم (ع) توسط وی به نهایت گسترش خود رسید ، گروه هایی از درباریان و دیوانسالاران و مردمان عادی هم به نوبه خود به وقف املاک خویش روی آوردند. گر چه انگیزه های آنان سوای مطالبی بود که در وقفنامها ویا کتب تاریخ این دوره ذکر گردیده است، اما تاثیرات وسیع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی موقوفات این دوره نقطه قوت آن بشمار می رود. مقامات اداری دست اندرکار موقوفات نظیر صدردر دورهایی که پادشاه صفوی فردی ضعیف بود ،قدرت می یافتند ودر امور سیاسی نیز مداخله می نمودند که این دخالتها گاهی مزاحم روند اداری کشوربود و هر گاه شخصی قدرتمند به سلطنت می رسید قدرت صدر محدود شده و جنبه تشریفاتی می یافت. درآمد موقوفات در دوره صفویه موضوعی وسوسه برانگیز بود و باعث بر خورد های متعدد دست اندر کاران موقو فات و حتی رقابت دیگران برای کسب آن می شد که نتیجه اینگونه تلاشها بر سر موقوفات باعث بروز پاره ای آشفتگی ها در دهه های پایانی حکومت صفویان شد. با سقوط دولت صفویه ابتدا افغانها و سپس نادر بخش عمده املاک وقف رابه خود اختصاص دادند و تلاشهای جانشین نادر برای رونق بخشدن به وقف و بازگرداندن املاک وقفی بدست متولیان آن چندان موثر نبود و در واقع نوعی کسب شهرت بود.